Κατσέλης Γεώργιος – Μαθηματικός – π. Προϊστάμενος Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Βοιωτίας.
Στο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας (ΕΜΕ), που πραγματοποιήθηκε στο Ναύπλιο – Άργος, στις 4 -5 -6 Νοεμβρίου 2022, παρουσιάστηκαν πολλές εισηγήσεις, από τις οποίες μια υψηλού επιπέδου κεντρική εισήγηση ήταν η διαδικτυακή ομιλία του Καθηγητού Φυσικής του Πανεπιστημίου του Harvard κ. Ευθυμίου Καξίρα με θέμα: «Υπολογιστική Σκέψη στη Σύγχρονη Επιστήμη».
Μετά την ομιλία έκανα την εξής τοποθέτηση – ερώτηση: «Κύριε καθηγητά, ευχαριστώ προσωπικά γι΄ αυτή τη σπουδαία ανάλυση που μας κάνατε, από την Αμερική. Μας μιλήσατε για τη Σκέψη, την Υπολογιστική Σκέψη στη Σύγχρονη Επιστήμη. Ο Πλάτωνας στο φιλοσοφικό του έργο μίλησε για το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό, αλλά και η σύγχρονη ψυχολογία μιλάει για τη Σκέψη, το Συναίσθημα και τη Βούληση ως τις καταλυτικές εσωτερικές δυνάμεις του ανθρώπου. Θα ήθελα όμως να μας πείτε τι είναι η Σκέψη ως λέξη, ως όρος, ως έννοια, ως ιδέα, καθόσον δεν μπορούμε να συζητάμε για μορφές Σκέψης χωρίς να ξέρουμε τι είναι η Σκέψη». Ο καθηγητής κ. Καξίρας έδωσε μια διεξοδική απάντηση, αλλά εξέφρασε και τη γνώμη ότι η σκέψη ως εγκεφαλική λειτουργία δεν έχει πλήρως επιστημονικά διερευνηθεί και ως οντολογικό πρόβλημα παραμένει ανοιχτό.
Άρα κατά τη γνώμη μου ο Σκεπτικισμός ως φιλοσοφικό σύστημα, ως θεωρία παραμένει ανοιχτός για προβληματισμό, στοχασμό και διανοητικές, φιλοσοφικές, επιστημονικές, οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις.
Οι προκλήσεις, οι ανταγωνισμοί και οι μεταβολές θα συνεχίζονται ως εγγενή στοιχεία του σύμπαντος, της φύσης, της ζωής και του ανθρώπου. Οι αμφισβητήσεις, οι αμφιβολίες, οι αρνήσεις, οι αντιθετικότητες για την αλήθεια και τη γνώση θα είναι διαχρονικά στο προσκήνιο.
Ο Σκεπτικισμός ως αμφισβήτηση θα προβληματίζει και θα θέτει ερωτήματα για τη πραγματικότητα, την αλήθεια, την αμφιβολία, την αντίληψη, τη νόηση, τη σκέψη και τη γνώση, στο πεδίο της φιλοσοφίας, της επιστήμης, της οικονομίας, της πολιτικής και της κοινωνίας.
Οι ανωτέρω έννοιες απησχόλησαν διαχρονικά πολλούς φιλοσόφους, επιστήμονες και διανοητές. Θα προσπαθήσω, να δώσω κάποιες προσωπικές απαντήσεις, αλλά ιδιαίτερα τις θέσεις και απόψεις γιγάντων της φιλοσοφίας και των επιστημών.
Πραγματικότητα
Είναι το σύνολο των υπαρκτών πραγμάτων, φαινομένων, καταστάσεων, συνθηκών, κανόνων και τυχαίων γεγονότων. Είναι ο αντικειμενικός πολύμορφος κόσμος όπως υπάρχει αληθινά και τον συλλαμβάνει ο άνθρωπος με τις αισθήσεις, το νου και όλη τη ψυχή του.
Στο πανάρχαιο ερώτημα πως πρέπει να είναι η αληθινή πραγματικότητα, ο πρώτος αρχαιοελληνικός στοχασμός έδωσε δυο τελείως διαφορετικές απαντήσεις:
α. Η πραγματικότητα είναι μια, ενιαία, συμπαγής και μοναδική ολότητα. Παράγεται από μια αρχή (νερό, αέρα, φωτιά, γη, άπειρο, αριθμό κλπ). Η Ελεατική Παρμενίδειος σκέψη είπε πως το Ον είναι αγέννητο , αναλλοίωτο, ακίνητο. Η αληθινή πραγματικότητα είναι «Έν – Όν», «Έν το πάν».
β. Η πραγματικότητα είναι πλουραλιστική. Είναι πολλά ή άπειρα Όντα (άτομα κλπ). Ο κόσμος συνίσταται από έσχατα συστατικά στοιχεία που είναι αδιαίρετα. Ο κόσμος είναι ασυνεχής.
Επίσης, στο ερώτημα «Τι είναι η πραγματικότητα;», σήμερα έχουν αναπτυχθεί διάφορες εκδοχές και θεωρίες:
α) Άτομα σε κίνηση. β) Στοιχειώδη σωματίδια σε κίνηση, γ) Χορδές σε κίνηση, δ) Κβαντικά πεδία σε καμπυλωμένο χωροχρόνο, ε) Ένα πολυσύμπαν, στ )Πληροφορία, ζ) Θεωρία Μ, η) Μια κοινωνική κατασκευή, θ) Η πραγματικότητα βρίσκεται στο Νου μας, στη Σκέψη, στο μυαλό μας, ι) Δεν υπάρχει πραγματικότητα, ια) Η πραγματικότητα είναι εξωτερική και υπάρχει ανεξάρτητα από εμάς, ιβ) Η πραγματικότητα είναι εσωτερική, είναι ο τρόπος που την αντιλαμβανόμαστε υποκειμενικά, ιγ) Η πραγματικότητα είναι συμφωνία παρατηρητών με γνώση, ιδ) Μαθηματική κατασκευή, ιε) Μαθηματική δομή, ιστ) Μια Θεϊκή εξίσωση, ιζ) Μια Θεϊκή δημιουργία.
Αλήθεια
Το ερώτημα «τι είναι η αλήθεια;» απησχόλησε την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η οποία έδωσε την απάντηση: «Η απόλυτη συμφωνία της σκέψης με το αντικείμενό της».
Είναι η ορθότητα, η ακρίβεια. Είναι κρίση, σκέψη μέσα στον ανθρώπινο νου. Δεν είναι η εξωτερική πραγματικότητα, αλλά σκέψη για την πραγματικότητα.
Η πραγματική αλήθεια έχει καθολικό κύρος. Με την αλήθεια ασχολήθηκαν όλες σχεδόν οι φιλοσοφικές σχολές, θεωρίες και συστήματα και όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι.
Η αλήθεια είναι απαραίτητη και στην ιστορία. Ο ιστορικός Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης (204/202 – 118 π.Χ) έγραψε: «Εξ ιστορίας αφαιρεθείσης της αληθείας, το καταλειπόμενον αυτής ανωφελές γίγνεται διήγημα» (Πολύβιου Ιστορία, Α΄14).
Άτομα και λαοί που βασίζονται στην αλήθεια προοδεύουν, γιατί αυτή τους προφυλάσσει από λανθασμένες γνώμες και πλάνες και εσφαλμένες εκτιμήσεις και προβλέψεις.
Αμφιβολία
Είναι η αβεβαιότητα του πνεύματος για την αλήθεια μιας κρίσης, μιας άποψης, ενός επιχειρήματος. Είναι απορία, αμηχανία, αμφιταλάντευση και δισταγμός.
Η αμφιβολία είναι αιτία νέων και πολλαπλών πνευματικών αναζητήσεων. Πολλοί θεωρούν την αμφιβολία γονιμοποιό δύναμη του πνεύματος.
Ο Ιερός Αυγουστίνος (354 -430 μ.Χ) τόνισε: «Αμφιβάλλω άρα υπάρχω».
Στους νεότερους χρόνους ο Καρτέσιος (1596 – 1650 μ.Χ) μετέβαλε την παραπάνω φράση σε: «Σκέπτομαι άρα υπάρχω».
Στην επιστήμη η αμφιβολία συνέβαλε στην απομυθοποίηση του επιστητού από δόγματα, αυθεντίες και προκαταλήψεις.
Σήμερα πολλοί άνθρωποι διακατέχονται σπό καχυποψίες και οδηγούνται σε αντικοινωνικές ιδιότυπες προσωπικές συμπεριφορές. Αναζητούν νέα πρότυπα ζωής, νέους ηθικούς και κοινωνικούς κώδικες.
Αντίληψη
Σύνθετη ψυχική λειτουργία με την οποία ο άνθρωπος αποκτά γνώση ενός αντικειμένου του εξωτερικού ή εσωτερικού κόσμου.
Στη ψυχολογία η αντίληψη αποτελεί ανώτερη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου και οφείλεται στις αισθήσεις (όραση, ακοή, γεύση, όσφρηση, αφή) και στη νόηση.
Οι ερεθισμοί κι οι παραστάσεις μεταβιβάζονται στον ανθρώπινο εγκέφαλο με τα αισθητηριακά όργανα και τις αισθήσεις, συμπληρώνονται δε με τη νόηση, τα βιώματα και τις εμπειρίες.
Η αντίληψη δε δίνει απλά την εικόνα ενός αντικειμένου του εξωτερικού κόσμου, αλλά την επεξεργάζεται με τη βοήθεια της νόησης και άλλων πνευματικών και ψυχικών λειτουργιών.
Οι ασθήσεις αποτελούν το μέσο για τη γνώση και δε δίνουν την εξωτερική πραγματικότητα, όπως ακριβώς αυτή είναι. Ύστερα από διεργασίες που θα υποστούν τα ακατέργαστα στοιχεία, που δίνουν οι αισθήσεις, θα σχηματιστεί η αντίληψη.
Με την αντίληψη γίνεται αισθητή η ύπαρξη και παρουσία του εξωτερικού κόσμου, φυσικού και κοινωνικού, και έτσι κατακτάται η γνώση αυτών.
Νόηση
Είναι η ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου να επεξεργάζεται το υλικό που του παρέχουν οι αισθήσεις και να διαμορώνει τους όρους, τις έννοιες, τις κρίσεις, τους συλλογισμούς, καταλήγοντας στη γνώση του κόσμου.
Συνώνυμα της νόησης είναι: η σκέψη, η διανόηση, η κατανόηση, η διάνοια, ο νους, το πνεύμα.
Υπάρχει άμεση σχέση και εξάρτηση ανάμεσα στο κόσμο, στα αισθητήρια όργανα, στις αισθήσεις, τις εμπερίες, το Νου, τη Νόηση και τη γλώσσα.
Οι παραστάσεις που προσλαμβάνει ο άνθρωπος από τον εξωτερικό κόσμο σηματοδοτούνται, αξιολογούνται και εννοιολογούνται από τη νόηση, τη διάνοια.
Η νόηση λειτουργεί, κατά τον Αριστοτέλη, με τους τέσσερις νόμους, τις τέσσερις λογικές αρχές της έλλογης σκέψης και με άλλους κανόνες και διαδικασίες.
Η νόηση θεωρείται ως το βασικό και πρωταρχικό στοιχείο του ψυχικού βίου. Όμως ο άνθρωπος δεν αναζητά την απόλυτη καθαρή αλήθεια του Σύμπαντος Κόσμου μόνο με τις αισθήσεις και τη νόηση, αλλά με όλη του τη ψυχή.
Σκέψη
Η ικανότητα του ανθρώπινου πνεύματος να συλλογίζεται και να διανοείται.
Συνώνυμα της σκέψης είναι η διανόηση, ο συλλογισμός, ο λόγος.
Η ψυχολογία ερευνά τη λειτουργία της αντίληψης, της σκέψης, του σχηματισμού των εννοιών και των λογικών κρίσεων.
Η νόηση και η νοητική λειτουργία για να αποδώσουν, απαιτούνται πολλά στάδια διεργασιών, αναλύσεων , συνθέσεων και μελετών. Η επίλυση των προβλημάτων απαιτεί υπομονή, επιμονή και ιδιαίτερα γνώσεις.
Γνώση
Είναι η ικανότητα του ανθρώπινου πνεύματος να αποδίδει στα πράγματα, στα φαινόμενα και στα γεγονότα ό,τι πραγματικά τα χαρακτηρίζει.
Γνώση είναι η πληροφόρηση, η ενημέρωση, η μάθηση, η κατανόηση, η σοφία.
Από τη στιγμή που η πραγματικότητα υπάρχει φυσικά και «κατά λόγον» γίνεται και πραγματικότητα της λογικής σκέψης του ανθρώπου.
Σύμφωνα με τη θεωρία του ορθολογισμού, η γνώση πηγάζει από το νου, από τη νόηση. Η ανθρώπινη νόηση διαθέτει έμφυτα apriori (εκ των προτέρων, προεμπειρικά) γνωστικά στοιχεία και βασικές βέβαιες πεποιθήσεις, με τα οποία μπορούμε να γνωρίσουμε την αληθινή ουσία της πραγματικότητας, τα οποία φτάνουν στο νου μέσω των αισθήσεων.
Η εμπερία έρχεται aprosteriori (εκ των υστέρων) και ενεργοποιεί τους γνωστικούς μηχανισμούς.
Σύμφωνα με τη θεωρία του εμπειρισμού, η νόηση δεν δημιουργεί γνώση εκ του μηδενός, διότι δεν διαθέτει κανένα γνωστικό στοιχείο. Στη ψυχή μας δεν υπάρχουν προεμπειρικά στοιχεία με τη μορφή έμφυτων ιδεών. Αντίθετα οι ιδέες πηγάζουν από το εμπειρικό υλικό που παρέχουν οι αισθήσεις. Ο νους απλώς το κατατάσσει και δημιουργεί από αυτό συνθετότερη γνώση.
Με το πρόβλημα της γνώσης ασχολήθηκαν όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι, οι επιστήμονες, οι διανοούμενοι, οι στοχαστές και οι παιδαγωγοί διαχρονικά και παγκόσμια.
Σκεπτικισμός
Ονομάζεται το φιλοσοφικό – γνωσιολογικό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο θεωρείται αδύνατη η κατάκτηση της αλήθειας και της γνώσης.
Ο σκεπτικισμός είναι μια αδιάκοπη αμφισβήτηση των πάντων. Ως φιλοσοφικός όρος και σχολή εκφράζει την αμφιβολία για τη δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει την ουσία του κόσμου.
Η γνώση γι΄αυτόν έχει υποκειμενικό και σχετικό χαρακτήρα. Θεωρεί ότι οι αισθήσεις και ο νους ακόμη είναι πηγές πνευματικής απάτης. Έτσι καμία γνώση ή πεποίθηση ή πείρα δεν πρέπει να γίνεται δεκτή, διότι δεν υπάρχει κάποιο κριτήριο για να διασφαλίσει το κύρος και την αντικειμενικότητά της.
Εν αντιθέσει ο δογματισμός δέχεται ότι η γνώση του κόσμου είναι δυνατή ολικά και χωρίς όρια. Ο δογματισμός εκφράζει την απόλυτη βεβαιότητα για τον κόσμο και τις θέσεις του.
Σοφιστές, αλήθεια και γνώση
Πριν την φιλοσοφική εμφάνιση του αρχαιοελληνικού σκεπτικισμού πολλοί φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με το ζήτημα της αλήθειας και της γνώσης.
Οι Σοφιστές και ιδιαίτερα ο Γοργίας (483 -385 π.Χ), ο οποίος καταγόταν από τους Λεοντίνους της Σικελίας, δεινός ρήτορας στην Αθήνα, προσπάθησε να διακηρύξει, να διαπιστώσει και να αποδείξει τρείς θέσεις:
α) Δεν υπάρχει τίποτα
β) Δεν ξέρουμε τίποτα και
γ) Δεν είμαστε σε θέση να μεταδώσουμε στους άλλους με τη γλώσσα τίποτα.
Οι απόψεις αυτές είναι γνωστές από το έργο του «περί του μη Όντος». Εξέφρασαν αμφιβολία και αμφισβήτηση για τα πάντα, γι΄ αυτό και αυτοαναιρέθηκαν γενικά και ιδιατέρως η θέση γ.
Αρχαιοελληνικός Σκεπτικισμός
Στην αρχαία Ελλάδα ο Σκεπτικισμός αποτέλεσε σχολή, δηλαδή ιδιαίτερο φιλοσοφικό σύστημα.
Οι αρχαίοι Σκεπτικοί με αφετηρία την παραδοχή ότι η γνώση – φιλοσοφική και επιστημονική – δεν είναι εφικτή, παρότρυναν τον άνθρωπο να σταματήσει τις ατέρμονες θεωρητικές αναζητήσεις, ώστε να κερδίσει την αταραξία και τη ψυχική γαλήνη.
Ο ακραίος Σκεπτικισμός αναπτύχθηκε για πρώτη φορά περίπου τον 4ο αιώνα π.Χ, σε μια περίοδο κοσμογονικών αλλαγών στο πολιτικό πεδίο του Ελλαδικού χώρου. Την εποχή αυτή χάθηκε η αυτοτέλεια της «πόλης – κράτος» γεγονός που επηρέασε την κοινωνική παρουσία του ανθρώπου, με αποτέλεσμα να αλλάξει ριζικά και τον προσανατολισμό του φιλοσοφικού στοχασμού.
Ο αρχαίος Σκεπτικισμός εκφράστηκε κυρίως από δυο σχολές. Τον Πυρρωνισμό, δηλαδή τη Σχολή των Πυρρωνιστών Φιλοσόφων, που ακολούθησαν τη θεωρία του Πύρρωνα του Ηλείου και δεύτερον τον Ακαδημαϊκό Σκεπτικισμό, των φιλοσόφων της Ακαδημίας του Πλάτωνος.
Ο Πυρρώνειος Σκεπτικισμός (Πυρρωνισμός / οι «Πυρρώνειοι» Σκεπτικοί):
- Πύρρων ο Ηλείος (365 -275 π.Χ)
Ήταν ο ιδρυτής και εμπνευστής της σχολής αυτής. Είχε ιερατικό αξίωμα. Ακολούθησε την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου (356 – 323 π.Χ), που κράτησε περίπου 13 χρόνια, από το 335-323 π.Χ. Κατά την εκστρατεία συναναστράφηκε με μάγους της Περσίας και της Ινδίας. Αυτοί επηρέασαν τη σκέψη του και τον έστρεψαν στο Σκεπτικισμό. Ο Πύρρων συστηματοποίησε τις αντιλήψεις των παλαιοτέρων σκεπτικών φιλοσόφων και τις παρουσίασε σε ενιαίο σύνολο. Από τα έργα του δεν σώθηκε τίποτε. Όσα γνωρίζουμε γι΄ αυτόν διασώθηκαν από τα έργα του μαθητή του Τίμωνα του Φλιάσιου και μεταγενεστέρως από τα έργα του Σέξτου του Εμπειρικού.
Άλλοι Πυρρωνιστές που ακολούθησαν και ανέδειξαν τη φιλοσοφία του ήταν:
- Τίμων ο Φλιάσιος (320 -230 π.Χ)
Μαθητής του Πύρρωνα γνωστός για τα σκωπτικά του ποιήματα.
- Αινησίδημος (μέσα του 1ου αιώνα π.Χ)
Καταγόταν από την Κνωσσό. Έζησε στην Αλεξάνδρεια, παρόλο που ήταν πολυγραφότατος δεν σώθηκε κανένα έργο του.
- Σέξτος ο Εμπειρικός (160 – 210 μ.Χ)
Ο σημαντικότερος Πυρρωνιστής φιλόσοφος. Ήταν εμπειρικός γιατρός. Για τη ζωή του δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα. Γνωρίζουμε όμως το έργο του, διότι διασώθηκαν τα συγγράματά του, στα οποία κατέγραψε τις θέσεις της Πυρρώνειας Φιλοσοφίας, δίνοντάς της την οριστική μορφή. Ο Σέξτος ο Εμπειρικός ισχυρίστηκε ότι οι αισθήσεις μας μέσα από τις οποίες είμαστε αναγκασμένοι να παρατηρούμε τον κόσμο είναι αναξιόπιστοι φορείς πληροφοριών και μας στερούν τη δυνατότητα να διατυπώνουμε αναμφισβήτητες απόψεις για τα πράγματα. Κατά τον Σέξτο Εμπειρικό, καθεμιά από τις αισθήσεις μας λόγω της ιδιαίτερης υφής, δομής και συστάσεως των αισθητηρίων οργάνων μας συλλαμβάνει τα πράγματα με το δικό της αυτόνομο τρόπο. Το ίδιο πράγμα φαίνεται διαφορετικό από καθεμιά αίσθηση, π.χ ένας πίνακας ζωγραφικής στην όραση φαίνεται ότι έχει τρείς διαστάσεις και στην αφή δύο. Έτσι, ο άνθρωπος δεν γνωρίζει ποια από τις δύο αισθήσεις να εμπιστευθεί, δηλαδή ποια αίσθηση δείχνει την αλήθεια της γνώσης του αντικειμένου. Άρα υπάρχει σύγκρουση των αισθήσεων, δηλαδή αμφισβήτηση, αμφιβολία, αδυναμία σαφούς γνώσης. Οι Πυρρωνιστές αμφισβήτησαν τα πάντα και τα πιο απλά πράγματα. Ο Σέξτος ο Εμπειρικός λέει ότι οι Σκεπτικοί δεν παίρνουν θετική, ούτε αρνητική θέση, είναι διαρκείς αναζητητές , σταθεροί ερευνητές, μόνιμοι αμφισβητίες. Κάθε στάση ανατρέπεται από κάποια άλλη από την καλούμενη «ισοσθένεια» των επιχειρημάτων και των αντιεπιχειρημάτων. Δεν υπάρχει απόλυτο κριτήριο βάσει του οποίου θα ήταν δυνατόν να αποφανθεί κανείς μετά βεβαιότητας τι είναι αλήθεια και τι είναι ψέμα. Έτσι τηρούμε μια στάση ανοχής («στάση εποχής») για να μην ταλαιπωρούμεθα από ψεύδη και πλάνες και εξασφαλίζουμε κατ΄ αυτόν τον τρόπο στη ψυχή μας την αταραξία, την ηρεμία και τη γαλήνη.
Ο Ακαδημαϊκός Σκεπτικισμός/ «Ακαδημαϊκοί Σκεπτικοί»
Οι Ακαδημαϊκοί Σκεπτικιστές προήλθαν από τα σπλάχνα της Ακαδημίας του Πλάτωνα λόγω των καταλυτικών γεωπολιτικών αλλαγών που εμφανίστηκαν μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και την κατάρρευση του πολιτειακού μοντέλου «πόλις – κράτος».
Οι Ακαδημαϊκοί Σκεπτικιστές μετέτρεψαν τη πάγια Πλατωνική θέση ότι οι αισθήσεις δεν μπορούν να προσφέρουν στον άνθρωπο έγκυρη και ασφαλή γνώση σε άρνηση της γνώσης συνολικά. Κατ΄ αυτούς η γνώση δεν είναι δυνατή ούτε με τις αισθήσεις ούτε με τη νόηση.
Οι σπουδαιότεροι Ακαδημαϊκοί Σκεπτικιστές ήταν:
- Ο Αρκεσίλαος (316 -241 π.Χ)
Ήταν Αιτωλός. Υπήρξε μαθητής στην Ακαδημία. Στη συνέχεια εκλέχτηκε ένας από τους διαδόχους του Πλάτωνα στη διεύθυνση της Πλατωνικής Ακαδημίας, όπου εισήγαγε τις δικές του σκεπτικιστικές αντιλήψεις. Τα λίγα που γνωρίζουμε γι΄αυτόν προέρχονται από τα βιβλία του Σέξτου του Εμπειρικού (160 – 210 μ.Χ), του Πλούταρχου (50 -125 μ.Χ) και του Διογένη του Λαερτίου (3ος αιώνας μ.Χ). Ο Αρκεσίλαος υποστήριξε ότι ούτε οι ασθήσεις και ο αισθητός κόσμος, ούτε η νόηση και ο νοητός κόσμος μπορούν να μας εξασφαλίσουν την αληθινή και έγκυρη γνώση. Προέβαλε γι΄ αυτές τις θέσεις του διάφορα επιχειρήματα («σωρείται» κ.λπ).
- Ο Καρνεάδης (214 – 129 π.Χ)
Καταγόταν από την Κυρήνη, Ελληνική πόλη της Λιβύης και αποικία των Δωριέων. Διετέλεσε διευθυντής της Ακαδημίας του Πλάτωνος και από τη θέση αυτή επιτέθηκε δριμύτατα εναντίον της Στωϊκής Φιλοσοφίας, αντιπαραθέτοντας στη Στωϊκή μοιρολατρία τη σκεπτικιστική αμφιβολία. Από τα έργα του δεν σώθηκαν τίποτα. Όσα γνωρίζουμε γι΄ αυτόν προέρχονται από τον Κικέρωνα (106- 43 π.Χ), τον Σέξτο τον Εμπειρικό (160 – 210) και τον Διογένη τον Λαέρτιο (3ος αιώνας μ.Χ). Κατ΄ αυτούς υπήρξε πολυγνώστης, οξυδερκής και μεγάλος ρήτορας.
Ο Καρνεάδης υποστήριξε ότι είναι αδύνατο για τον άνθρωπο η κατοχή της απόλυτης αλήθειας. Μπορούμε ωστόσο να διατυπώσουμε λιγότερο ή περισσότερο αληθινές κρίσεις για τα πράγματα που μας περιβάλλουν.
- Ο Φίλων ο Λαρισαίος (159 – 84 π.Χ)
Υποστήριξε ότι μπορούμε να διατυπώσουμε κρίσεις για τον κόσμο μας, οι οποίες όμως θα πρέπει να διακρίνονται ανάλογα με την ενάργεια (σαφήνειά τους) τους.
Ο Σκεπτικισμός της νεότερης εποχής (16ος – 19ος αιώνας μ.Χ)
Η φιλοσοφία την εποχή του Μεσαίωνος (5ος – 15ος αιώνας μ.Χ) υπέστη καθίζηση. Ο Σκεπτικισμός επιβίωσε χαλαρά και επηρέασε τη νεότερη ευρωπαϊκή σκέψη με διάφορους τρόπους. Η αμφιβολία για τη δυνατότητα του ανθρώπου να αποκτήσει έγκυρη γνώση βρίσκεται διαχρονικά στη βάση κάθε γνωσιολογικής θεωρίας.
Στη νεότερη εποχή διατυπώθηκαν δυο βασικές θεωρίες σκεπτικισμού:
Η θεωρία του Καρτέσιου (1596 – 1650 μ.Χ) και η θεωρία του Χιούμ (1711 -1778 μ.Χ).
- Ο σκεπτικισμός του Καρτέσιου – Ντεκάρτ (1596 – 1650 μ.Χ)
Ο Καρτέσιος ήταν Γάλλος διανοητής με πολυτάραχη ζωή και σπουδαίο επιστημονικό έργο. Σπούδασε Μαθηματικά, Φιλοσοφία και Νομικά. Ασχολήθηκε με όλες τις επιστήμες: Μαθηματικά, Φυσική, Αστρονομία, Φυσιολογία, Ανατομία, Ψυχολογία, Θεολογία και τη Φιλοσοφία.Οι Μαθηματικές και Φυσικές έρευνες τον οδήγησαν να συλλάβει την Έννοια του Χώρου και της Έκτασης πάνω στις οποίες στήριξε όλη τη φιλοσοφική του θεωρία. Σε όλη τη ζωή του έμεινε αφοσιωμένος στον Πάπα και στα δόγματα της Καθολικής Εκκλησίας. Παρά ταύτα τα βιβλία του συμπεριελήφθησαν στο Intex (=Κώδικα) απαγορευμένων και επικίνδυνων για τη πίστη βιβλίων.
Ο Καρτέσιος – Ντεκάρτ συνολικά έγραψε:
α) Υπάρχει Θεός. Προσπάθησε να το αποδείξει.
β) Το σύμπαν είναι μια τεράστια μηχανή.
γ) Τα ζώα είναι μηχανές.
δ) Ο άνθρωπος είναι σύνθετη οντότητα και αποτελείται από σώμα και ψυχή.
ε) Ο άνθρωπος είναι μηχανή μόνο ως προς το σώμα, όχι ως προς τη ψυχή του.
στ) Υπάρχει η ύλη και έχει βασική ιδιότητα την έκταση.
ε) Το σώμα ως υλική οντότητα έχει έκταση, η ψυχή όμως δεν έχει.
η) Θεμελιώδες χαρακτηριστικό της ψυχής είναι η συνείδηση.
θ) Θεώρησε ως αρχή το: «σκέπτομαι (αμφιβάλλω) άρα υπάρχω».
ι) Το μόνο που δεν μπορώ να αμφιβάλλω είναι ότι σκέπτομαι.
ια) Αμφιβάλλουμε για τα πάντα, εκτός από το ότι υπάρχουμε.
ιβ) Στη σκέψη μας δεν σχηματίζονται μόνο αλήθειες και ακριβείς παραστάσεις για τα αντικείμενα που μας περιβάλλουν, αλλά και ψευδείς. Οι αληθείς είναι σαφείς και ευκρινείς, οι ψευδείς δεν αντέχουν στον κριτικό έλεγχο.
Ο σκεπτικισμός του Ντέϊβιντ Χιουμ (1711 -1778 μ.Χ)
Ο Χιουμ γεννήθηκε το 1711 και έχασε τον πατέρα του σε ηλικία δυο ετών. Ήταν Άγγλος στην καταγωγή. Θεωρείται ο μεγαλύτερος φιλόσοφος του Αγγλόφωνου κόσμου. Ανήκε πνευματικά στο κίνημα του Διαφωτισμού. Σπούδασε φιλοσοφία στο Εδιμβούργο και είχε ιδιαίτερη αγάπη γι΄ αυτήν. Η επιδίωξή του για μια ακαδημαϊκή σταδιοδρομία δεν ευοδόθηκε. Αρχικά εργάστηκε ως βιβλιοθηκάριος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου και μετέπειτα ως διπλωμάτης στο Υπουργείο Εξωτερικών. Ήταν φίλος του κοινωνικού φιλοσόφου και διανοητή του Γαλλικού Διαφωτισμού Ζαν Ζακ Ρουσσό (1712 -1778 μ.Χ), με τον οποίο διατηρούσε συχνή αλληλογραφία. Έγραψε πολλά φιλοσοφικά έργα. Ο Χιουμ ως φιλόσοφος υπήρξε υπέρμαχος του εμπειρισμού και ακραίος σκεπτικιστής.
α) Αμφισβήτησε την ύπαρξη της πραγματικότητας, της αντικειμενικής πραγματικότητας και τη δυνατότητα να τη γνωρίσουμε.
β) Αμφισβήτησε :
i) Την έννοια της Αρχής
ii) Την έννοια της Αιτιότητας (Ανάμεσα στο γεγονός που προηγείται και στο γεγονός που έπεται δεν υπάρχει παρά μόνο μια χρονική αλληλουχία)
iii) Το Νόμο Αιτίας – Αποτελέσματος (Είναι ψευδαίσθηση η σύνδεση δυο γεγονότων – φαινομένων κατά τρόπο αναγκαίο)
iv) Τις Αιτιώδεις Σχέσεις (Οι Αιτιώδεις Σχέσεις είναι επισφαλείς)
v) Την Αιτιοκρατία
γ) Αμφισβήτησε:
i) Την Αρχή της Ομοιομορφίας της φύσης. Είναι αυθαίρετη. Η διαρκής εξέλιξη της φύσης ενέχει τη δυνατότητα ανατροπής της Αρχής της Ομοιομορφίας.
ii) Την Αλήθεια των Φυσικών Νόμων (Οι Νόμοι περιγράφουν φαινόμενα – γεγονότα του παρελθόντος. Ακόμη οι Νόμοι είναι επισφαλείς γιατί δεν αποδεικνύονται εμπειρικά).
δ) Αμφισβήτησε:
i) Την ύπαρξη της υλικής υποστάσεως του ανθρώπου, την ύπαρξη του πνεύματος και την ύπαρξη του εαυτού μας. Ο εαυτός είναι το σύνολο των εμπειριών μας. Διέκρινε τις εμπειρίες στις εντυπώσεις και τις ιδέες.
ii) Την ύπαρξη της ψυχής. Η ψυχή είναι μια δέσμη παραστάσεων
iii) Την ύπαρξη του Νου, της συνείδησης και του πνεύματος.
Ο Χιουμ αμφισβήτησε την ύπαρξη των πάντων με επιχειρήματα περί όλων αυτών.
Ο σκεπτικισμός του Χιουμ ήταν χωρίς όρια, ακραίος.
Ο Χιουμ θεώρησε γνήσια επιστημονική σκέψη και γνώση μόνο αυτήν που ερμηνεύει τις σχέσεις των ιδεών, όπως είναι τα Μαθηματικά.
Οι εξελίξεις στις επιστήμες και ιδιαίτερα στην Αστρονομία, στη Φυσική και στα Μαθηματικά ήταν θεαματικές την περίοδο αυτή.Ο σκεπτικισμός υπέστη μεγάλο ρήγμα και πλήγμα.
α) Μετά από περίπου 1900 χρόνια αναθεωρήθηκαν:
Το Αριστοτελικό Δυναμικό Μοντέλο της φύσης και το Πτολεμαϊκό – Αριστοτελικό Γεωκεντρικό Μοντέλο.
Πρωτεργάτες ήταν κυρίως:
Κοπέρνικος (1473 – 1543 μ.Χ)
Κέπλερ (1571 – 1630 μ.Χ)
Τζορντάνο Μπρούνο (1548 – 1600 μ.Χ)
Φράνσις Μπέϊκον (1561 – 1686 μ.Χ)
Γαλιλαίος (1564 – 1642 μ.Χ)
Καρτέσιος (1596 – 1650 μ.Χ)
Λάϊμπνιτς (1646 – 1714 μ.Χ)
Νεύτων (1642 – 1727 μ.Χ)
Ο Νεύτων με το κοσμοϊστορικό του έργο , με τίτλο «Οι Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας», που εκδόθηκε το 1687, διετύπωσε το λεγόμενο Νευτώνειο Κοσμικό Μηχανιστικό Αιτιοκρατικό Μοντέλο και διαμόρφωσε νέες αντιλήψεις για το Σύμπαντα Κόσμο. Ακόμη η ανακάλυψη των Νόμων της Κίνησης και της Βαρύτητας άνοιξε το δρόμο για την εποχή της Μηχανής, τη Βιομηχανική Επανάσταση και το Διαφωτισμό.
β) Μετά από 2100 χρόνια, αρχές του 19ου αιώνα μ.Χ, ανακαλύφθηκαν οι Μη Ευκλείδιες Γεωμετρίες , οι οποίες έδωσαν νέα εικόνα για τον χώρο, τα σχήματα και τις σχέσεις τους.
Η Δομή και η Λογική των συνετέλεσαν στην αλλαγή των ιδεών για το Σύμπαν από τον Αϊνστάιν.
γ) Η εξήγηση του φαινομένου του ηλεκτρισμού και του μαγνητισμού, οδήγησε στον ηλεκτρομαγνητισμό.
Βασικοί πρωτεργάτες του ήταν:
Μάϊκλ Φαραντέϋ (1791 – 1867 μ.Χ)
Τζέϊμς Κλέρκ Μάξγουελ (1831 – 1879 μ.Χ)
Οι καταπληκτικές θεωρίες τους και οι εξισώσεις τους δημιούργησαν τον ηλεκτροφωτισμό του Πλανήτη Γη, τις γεννήτριες, τους ηλεκτροκινητήρες, τα ραδιόφωνα, τα τηλέφωνα, τα ραντάρ, τα μικροσκόπια, τα τηλεσκόπια, την τηλεόραση κλπ.
Ο Σκεπτικισμός στη σύγχρονη εποχή (1900 – σήμερα)
Ο 20ος αιώνας ήταν «ο αιώνας των θαυμάτων» και «ο αιώνας των τραυμάτων» για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Χαρακτηρίζεται από τη καταλυτική ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας. Έχω κάνει διεξοδική ανάλυση στην εργασία μου με τίτλο «Ο Μικρόκοσμος – Ύλη – Ενέργεια» (Μέρος Β΄).
Διατυπώθηκαν και αναπτύχθηκαν πολλές θεωρίες. Οι σημαντικότερες ήταν δυο:
α) Θεωρία της Σχετικότητας, (Ειδική θεωρία, 1905 – Γενική θεωρία, 1916) από τον Άλμπερτ Αϊνστάιν (1879 – 1955 μ.Χ) και
β) Η Κβαντική Μηχανική (1926)
Με αρκετούς πρωταγωνιστές, αγίους της επιστήμης. Οι θεωρίες αυτές άλλαξαν την εικόνα μας για το Μεγάκοσμο και το Μικρόκοσμο με αρκετές παραδοξότητες και καταπληκτικές, φανταστικές τεχνολογικές εφαρμογές. Οι Τεχνολογίες αυτές μεταμόρφωσαν τον 20ο αιώνα έως και σήμερα τη ζωή δισεκατομμυρίων ανθρώπων.
Ο Σκεπτικισμός τον 21 αιώνα μ.Χ
Μεγάλα και πολλά προβλήματα της Επιστήμης, της Τεχνολογίας, της Οικονομίας, της Πολιτικής, της Ηθικής και της καθημερινότητας των ανθρώπων παραμένουν ανοιχτά και επίκαιρα.
Στη Θεωρητική Φυσική και στα Μαθηματικά η Ενοποίηση των Τεσσάρων Συμπαντικών Δυνάμεων, η Θεωρία των Χορδών, η Θεωρία των Υπερχορδών, η Θεωρία Μ, η Τελική Θεωρία, η Θεωρία των Πάντων βρίσκονται σε εξέλιξη.
Στη Τεχνολογία οι Μαθηματικοί Αλγόριθμοι, η Τεχνητή Νοημοσύνη, η Ρομποτική, η Πυραυλική Τεχνολογία, η Πυρηνική Τεχνολογία, η Διαστημική, η Ιατρική τεχνολογία και η Ιατρική Αντιγήρανσης, τα Αστρόπλοια, οι Κινητήρες Αντιύλης, τα Νανοσκάφη, αναμένεται να ανοίξουν νέους φαντασμαγορικούς ορίζοντες στην ανθρωπότητα. Η ανοησία περί πυρηνικού πολέμου αγγίζει τα όρια της απεραντοσύνης της ανθρώπινης αμετροέπειας.
Όμως οι επαναστατικές αυτές εξελίξεις έχουν αρχίσει να διαμορφώνουν μια Νέα Τάξη Δεδομένων, μια νέα κοινωνική πραγματικότητα, την οποία διάσημοι κοινωνιολόγοι αποκαλούν Μεταβιομηχανική.
Ο D. Davis αναφερόμενος στην πολιτική λειτουργία των Τηλεοπτικών Ειδήσεων, έγραψε: «Ποτέ ξανά στην ανθρώπινη ιστορία δεν υπήρξε τέτοια δυνατότητα να διαμορφώνουμε την ανθρώπινη σκέψη σε παγκόσμια κλίμακα και μέσα σε μια στιγμή». Αυτές και οι νέες τεχνολογίες των Πληροφοριών και Επικοινωνιών γκρέμισαν Φιλοσοφικά, Ιδεολογικά, πολιτικά, οικονομικά, εργασιακά, κοινωνικά και πολιτισμικά συστήματα, που είχαν εδραιωθεί μακροχρόνια. Ο Πλανήτης Γη είναι πλέον ένα «Μικρό Χωριό» αλληλοεξαρτημένων και αλληλοεπιδρουσών οντοτήτων , πραγμάτων και γεγονότων.
Τεράστια κύματα ανακαλύψεων , επινοήσεων, αναζητήσεων, αμφιβολιών, αμφισβητήσεων, αμφιταλαντεύσεων, αμηχανιών, αποριών, δηλημμάτων, αβεβαιοτήτων και προκλήσεων αναδύονται.
Οι πολύ μεγάλες ποσότητες πληροφοριών δεν μπορούν να απορροφηθούν. Οι διαχειρίσεις των περίπλοκων και πολύπλοκων σχέσεων γίνονται δύσκολες. Η παρακολούθηση και η ακολούθηση των μεταβολών και αλλαγών είναι σχεδόν αδύνατη.
Άγχος, ψυχικές παλινδρομήσεις και περισκέψεις διακατέχουν μεγάλα στρώματα των κοινωνιών σε τοπικό, εθνικό, πανευρωπαϊκό και πλανητικό επίπεδο.
Η οικογένεια, η εκπαίδευση, η κοινωνία, οργανισμοί και κυβερνήσεις έχουν καθυστερήσει να προσεγγίσουν το σημερινό επίπεδο πολυπλοκότητας με ορατές και ολέθριες επιπτώσεις, διότι εμφανίζονται ανίκανες να αντιμετωπίσουν τις νέες αυτές αλλαγές και προκλήσεις, να τις υπερβούν και να τις διαβούν.
Η δια των αισθήσεων γνώση , που γίνεται και αντικείμενο επεξεργασίας από τη νόηση και η βιοτική – εμπειρική γνώση των δοκιμασιών της ζωής, την οποία αποκαλώ πρωτογενή γνώση, είναι κατά τον Πλάτωνα ελλιπής γνώση.
Όμως είναι τεραστίας σημασίας για τις προσαρμοστικές σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.
Η θεωρητική, εξειδικευμένη και η γενική γνώση, είναι η άλλη μορφή γνώσης την οποία αποκαλώ δευτερογενή γνώση.
Οι δυο αυτές μορφές γνώσης (πρωτογενής, δευτερογενής) πιστεύω ότι βρίσκονται σε αστάθεια, αβεβαιότητα και ανισορροπία μεταξύ των.
Ανάγκη λοιπόν θεωρείται η μάθηση και εξισορρόπηση της Ατομοκεντρικής και Κοινωνιοκεντρικής συμπεριφοράς του ανθρώπου, των νέων και της κοινωνίας μας.
Ο Αριστοτέλης τόνισε: «Πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται φύσει» (Μετά τα φυσικά) και ακόμη «Σοφώτατον πάντων πείρα εστίν», ο δε φιλόσοφος και παιδαγωγός Ε. Παπανούτσος (1900 – 1982 ) έγραψε: «Σωτηρία μας είναι όχι η λιγότερη, αλλά η περισσότερη , πλατύτερη και βαθύτερη γνώση» (Πρακτική Φιλοσοφία, σελ. 309).
Με τη δύναμη της σκέψης ο άνθρωπος άλλαξε τον κόσμο. Έγινε ένας «μικρός θεός» χωρίς να αλλάξει το «εγωϊστικό γονίδιό του». Όμως o Άλμπερτ Αϊνστάιν δια της Μαθηματικής εξισώσεως Ε=m.c2 κατέγραψε την Αρμαγεδδωνική δύναμη του Μικρόκοσμου και την Κοσμική Συμπαντική Δημιουργία και εκφράζοντας τους μύχιους φόβους του λέγεται ότι είπε: «Δυο πράγματα είναι άπειρα: Το σύμπαν και η ανθρώπινη ηλιθιότητα και δεν είμαι σίγουρος για το σύμπαν».
